Η έννοια της ρήτρας «Ανωτέρας βίας» στις συναλλαγές και ο COVID-19.

Η πανδημία του κορωνοϊού προφανώς δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον χώρο των εννόμων σχέσεων του ιδιωτικού και δημόσιου δικαίου. Τα κυβερνητικά μέτρα για την αναχαίτιση του ιού έχουν ήδη παγώσει ένα μεγάλο τμήμα της οικονομικής δραστηριότητας. Τα μέτρα αυτά ήταν αναγκαία, καθώς προέχει η προστασία του υπέρτατου εννόμου αγαθού της ανθρώπινης ζωής.

H ανωτέρα βία (force majeure), καλύπτει αναπότρεπτα και απρόβλεπτα περιστατικά, που κατ’ αρχήν δεν εμπίπτουν στη σφαίρα επιρροής ή κινδύνων των συναλλασσόμενων. Το δόγμα της ανωτέρας βίας είναι απροσδιόριστο και δεν έχει συμφωνηθεί ακριβής ορισμός του, κατά το κοινό δίκαιο. Αντ’ αυτού, η ανωτέρα βία θεωρείται ως δημιουργός συμβατικής καινοτομίας, με τη νομολογία να λειτουργεί ως οδηγός εφαρμογής και αποτελέσματος. Παραδοσιακά, οι ρήτρες ανωτέρας βίας προορίζονταν να αντιμετωπίζουν πράξεις της φύσης, όπως οι τυφώνες, οι πλημμύρες, οι ηφαιστειακές εκρήξεις επίσης καταλαμβάνει πολέμους, επαναστάσεις, πραξικοπήματα, κυβερνητικές απαγορεύσεις, φυσικές καταστροφές, συνακόλουθα δε και πανδημίες. Πιο πρόσφατα, συντάσσονται ρήτρες ανωτέρας βίας για την κάλυψη ευρύτερου φάσματος γεγονότων, όπως επιθέσεις στον κυβερνοχώρο ή κατάρρευση αγοράς. Επιπλέον, είναι σύνηθες οι ρήτρες ανωτέρας βίας να μην περιλαμβάνουν μόνο γεγονότα που καθιστούν αδύνατη την εκτέλεση, αλλά και γεγονότα που καθιστούν την εκτέλεση ανέφικτη ή μη εμπορικά βιώσιμη.

Η ανωτέρα βία μπορεί, μεταξύ άλλων, να επιφέρει αναστολή εκτέλεσης μιας συμβάσεως, προσωρινή απαλλαγή ενός οφειλέτη από τις υποχρεώσεις του, αναπροσαρμογή τιμήματος ή μισθώματος, αναστολή προθεσμιών για την άσκηση αξιώσεων κ.ά. Περαιτέρω, μπορεί να δικαιολογήσει ακόμη και την οριστική απαλλαγή ενός οφειλέτη ή την καταγγελία μιας συμβάσεως, ιδίως όταν η κατάσταση ανωτέρας βίας παρατείνεται πέρα από ένα εύλογο χρονικό διάστημα.

Σε πολλές συμβάσεις δεν προβλέπεται η επιδημία ως λόγος ανωτέρας βίας. Η λεκτική διατύπωση της εν λόγω ρήτρας έχει μεγάλη σημασία προκειμένου να καλυφθεί π.χ. η περίπτωση του κορονοϊού. Αν παρά την απουσία της «επιδημίας» ή «πανδημίας» ως λόγου ανωτέρας βίας, έχει διατυπωθεί ότι λόγο συνιστά και κάθε άλλο γεγονός που βρίσκεται εκτός ελέγχου του συμβαλλόμενου μέρους, τότε θα μπορεί να καλυφθεί και η συγκεκριμένη περίπτωση. Η ρήτρα ανωτέρας βίας, πρέπει να συντάσσεται, λαμβάνοντας δεόντως υπόψη τη φύση και τους γενικούς όρους της σύμβασης και, ειδικότερα, όσον αφορά το ακριβές λεκτικό της ρήτρας. Έτσι, ακόμα και στις περιπτώσεις συμβάσεων στις οποίες δεν γίνεται ειδική αναφορά (για «επιδημία» ή «πανδημία»), τα συμβαλλόμενα μέρη θα μπορούσαν να ισχυριστούν πως το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωναϊού αποτελεί γεγονός ανωτέρας βίας. Τούτο διότι πρόκειται για γεγονός το οποίο είναι αναπόφευκτο ακόμη και με την καταβολή άκρας επιμέλειας από την πλευρά τους.

Εν προκειμένω Με Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου έχουν ήδη επιβληθεί μέτρα προσωρινής αναστολής λειτουργίας μεγάλου μέρους δημόσιων υπηρεσιών και ιδιωτικών επιχειρήσεων προς τον σκοπό περιορισμού της εξάπλωσης του ιού. Επομένως, αποτελεί ζήτημα ερμηνείας αν η επέλευση του γεγονότος του κορωνοϊού  αποτελεί λόγο ανωτέρας βίας, λαμβάνοντας υπόψη τους λόγους αναστολής της λειτουργίας της επιχείρησης (οικειοθελώς ή αναγκαστικά), τη φύση και τον σκοπό της εκάστοτε σύμβασης καθώς και τη σχέση και την οικονομική ισχύ των συμβαλλομένων μερών. Το μέρος που επικαλείται ανωτέρα βία θα πρέπει να αποδείξει ότι (α) έχει συμβεί το συγκεκριμένο το οποίο ήταν αδύνατο να προβλεφθεί ως γεγονός κατά το χρόνο σύναψης της σύμβασης, (β) το γεγονός αυτό έχει εμποδίσει ή καθυστερήσει την εκτέλεση της σύμβασης εκ μέρους του μέρους που επικαλείται ανωτέρα βία και (γ) το μέρος αυτό έχει λάβει όλα τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή ή τον μετριασμό του συμβάντος και των συνεπειών του. Βάσει αυτών θα κριθεί η ορθή κατανομή των κινδύνων μεταξύ των μερών, πότε δηλαδή θα υπάρχει απαλλαγή από την ευθύνη λόγω ανωτέρας βίας και πότε όχι.

Κρίσιμο αποτελεί το γεγονός αν οι επιχειρήσεις θα έπρεπε ανάλογα με τον χρόνο σύναψης της σύμβασης και την φύση του αντικειμένου της σύμβασης να έχουν προβλέψει εναλλακτικούς τρόπους για την παροχή και αποδοχή υπηρεσιών πχ. αν κάτι τέτοιο επιτρέπεται να υποστηριχθεί με εξ αποστάσεως παροχή, εάν διασφαλίζεται η ακριβόχρονη και προσήκουσα παροχή, αν υπάρχει η υποδομή ή η δημιουργία της δεν χρειάζεται ιδιαίτερα μεγάλες οικονομικές θυσίες, ούτε είναι ιδιαιτέρως χρονοβόρα διαδικασία.

Η αποδοχή ή μη της ρήτρας ανωτέρας βίας, από το Δικαστή, ως λόγου αναστολής ή καταγγελίας μιας σύμβασης κρίνεται κατά περίπτωση βάσει της φύσης του αντικειμένου της σύμβασης, των λοιπών συμβατικών όρων αλλά και των πραγματικών συνθηκών κάθε περίστασης. Ωστόσο σε κάθε περίπτωση πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ειδικότερα μέτρα επιμέλειας που έχει λάβει κάθε επιχείρηση για την ελαχιστοποίηση των δυσμενών συνεπειών της πανδημίας και τη συνέχιση της λειτουργίας της προς τον σκοπό εκπλήρωσης των υφιστάμενων συμβατικών της υποχρεώσεων.

Σε τέτοιες συνθήκες παρίσταται επιβεβλημένη και η έκτακτη κυβερνητική επέμβαση στις συμβατικές σχέσεις. Δεν αρκούν, δηλαδή, οι διατάξεις της κοινής νομοθεσίας. Εξάλλου, σε μία κατάσταση γενικευμένης αποσταθεροποίησης της οικονομίας το ζητούμενο είναι να επιτευχθεί μία συνολικά δίκαιη κατανομή των ενισχύσεων και των βαρών μεταξύ των πολιτών, με έμφαση στην προστασία των ευπαθέστερων ομάδων(ανέργων, ηλικιωμένων, κοκ). Σ’ αυτές τις περιπτώσεις το ιδιωτικό δίκαιο και η συμβατική πρακτική συναντούν τα όριά τους. Έτσι, στο πλαίσιο αυτό, ο νομοθέτης δύναται κατ’ αρχήν να επεμβαίνει άμεσα και δραστικά (λ.χ. αναστέλλοντας για κάποιους μήνες δανειακές υποχρεώσεις κοκ).

Εν τέλει σε κάθε περίπτωση, η εκ των προτέρων ρητή πρόβλεψη στις συμβάσεις, με ακρίβεια και σαφήνεια, των περιπτώσεων που τα συμβαλλόμενα μέρη συμφωνούν ότι αποτελούν γεγονότα ανωτέρας βίας και η πρόβλεψη των συνεπειών στην εφαρμογή της σύμβασης σε περίπτωση επέλευσής τους, μεταξύ των οποίων η περίπτωση μιας πανδημίας που μέχρι σήμερα φάνταζε απίθανη, διασφαλίζει την ομαλή εκτέλεση των συμβάσεων και την ασφάλεια των συναλλαγών, χωρίς τα μέρη να επαφίενται στα δικαστήρια για την ερμηνεία περί της συνδρομής ή όχι περίπτωσης ανωτέρας βίας.

* το παρόν άρθρο έχει μόνο ενημερωτικό χαρακτήρα. Για εξειδικευμένες συμβουλές σχετικά με το θέμα των συμβατικών όρων ανωτέρας βίας και κάθε ζήτημα δικαίου συμβάσεων, επικοινωνήστε μαζί μας στο τηλ. 6944387047 ή στο email: gelvox@gmail.com